موجودات کوچکی که جهان را اداره می کنند

مجدداً قصد دارم نگاهی به فصل بی مهرگان از کتاب در جستجوی طبیعت از ادوارد ویلسون کنم.

تعداد انواع بی مهرگان بسیار بیشتر از مهره داران است.

ما با قطعیت نمی دانیم چرا بی مهرگان این همه متنوع اند؛ یک عقیده رایج آن است که ویژگی کلیدی در تنوع آنها و اندازه کوچک شان است. علت احتمالی دیگر قدمت بیشتر این جانوران کوچک است که به آنها زمان بیشتری برای کاوش در محیط داده است. نخستین بی مهرگان دست کم 600 میلیون سال پیش پدید آمدند در حالی که مهره داران حدود 500 میلیون سال پیش بر صحنه ظاهر شده اند. ما در واقع به دنیایی نگاه می کنیم که عمدتاً متعلق به بی مهرگان است. تصور رایج اما اشتباهی است که مهره داران همه کاره جهان هستند در حالی که در بیشتر بخش های جهان این بی مهرگان هستند که همه کاره اند. برای مثال در آمریکای مرکزی و جنوبی مصرف کنندگان اصلی گیاهان نه گوزن ها, جوندگان و یا پرندگان هستند بلکه مورچه های برگ بُر هستند.

حقیقت این است که ما به بی مهرگان نیازمندیم اما آنها نیازی به ما ندارند. اگر انسان همین فردا از صحنه روزگار محو شود, جهان با کمترین تغییر به راه خود خواهد رفت. اما اگر بی مهرگان ناپدید شوند بعید است که گونه انسان، ماهی ها، پرندگان و پستانداران بتواند بیش از چند ماه دوام بیاورد و ظرف چند دهه جهان به وضعیت یک میلیارد سال پیش باز خواهد گشت که عمدتاً از باکتری ها، جلبک ها و چند گیاه پرسلولی بسیار ساده تشکیل شده بود.

وقتی دو دستتان را کاسه کنید و تقریباً از هرجای زمین، جز بی آب و علف ترین بیابان ها، خاک بردارید هزاران جانور بی مهره، چه قابل روئیت با چشم و چه در اندازه های میکروسکوپی، در آن خواهید یافت.

اگر انسان اینقدر شیفته جثه نبود، مورچه به نظرش از کرگدن جالب تر می آمد.

بر حفاظت از بی مهرگان باید تاکید دوباره ای صورت گیرد. فراوانی و تنوع حیرت انگیز آنها نباید سبب شود فکر کنیم که آنها فناناپذیرند. بلکه درست برعکس گونه های آنها نیز به اندازه گونه های پرندگان و پستانداران در برابر انقراض ناشی از مداخله انسان آسیب پذیرند.

همراه با مورچه ها

در ادامه مطالبی که از کتاب در جستجوی طبیعت از ادوارد ویلسون نوشتم امروز نگاهی به فصل مورچه ها می کنم:

در ادامه مطالبی که از کتاب در جستجوی طبیعت از ادوارد ویلسون نوشتم امروز نگاهی به فصل مورچه ها می کنم:

پرسشی که اکثر اوقات درباره مورچه ها از من پرسیده می شود این است که با مورچه های درون آشپزخانه ام چه کنم؟ و پاسخ من همیشه همان است:« مراقب باشید پایتان را روی آنها نگذارید». مراقب زندگی های کوچک باشید.

دودمانی تکاملی که سرانجام به پیدایش مورچه ها و سایر حشرات انجامید بیش از 600 میلیون سال پیش از دودمان منتهی به انسان جدا شد.

در حال حاضر حدود 12500 گونه توصیف شده از مورچه ها وجود دارد. مورچه ها جانداران کوچک جثه غالب سیاره زمین هستند؛ یعنی از نظر جثه حد واسط میان باکتری ها و فیل ها هستند. برآورد حدودی من آن است که در هر لحظه حدود 10¹⁵  یا یک میلیون میلیارد مورچه در جهان وجود دارد. وزن مورچه ها به تنهایی چهار برابر تمام پرندگان ، دوزیستان و پستانداران روی هم است. مورچه ها و موریانه ها اجتماعی ترین جانداران جهان هستند.

چگونه مورچه ها توانستند برای دوره ای 50 برابر طولانی تر از کل تاریخ انسان و نیاکان بلافصلشان در اوج قدرت باقی بمانند؟

مورچه ها و حشرات اجتماعی دیگر به این دلیل غالب هستند که سازمان اجتماعی شان در رقابت با حشرات تک زی دیگر به آنها برتری می دهد. آنها به واسطه اتحاد نزدیک با مادر مشترکشان یعنی ملکه، می توانند نسبت به حشرات تک زی، ریسک های بسیار بزرگتری را بپذیرند.

در هر کلنی تنها یک ملکه مادر وجود دارد و دخترانش به او رسیدگی می کنند. این کلنی جامعه تمام ماده است.

یکی از تفاوت های اساسی میان جوامع انسانی و مورچه ها آن است که انسان ها مردان جوانشان را به جنگ می فرستند اما موچه ها زن های پیرشان را. تفاوت دیگر آنست که ما عمدتاً از طریق بینایی و شنوایی راهمان را پیدا می کنیم و با همدیگر ارتباط برقرار می کنیم اما مورچه ها عمدتاً از طریق چشایی و بویایی این کار را می کنند.

مغز یک مورچه کارگر دارای حدود یک میلیون سلول عصبی است و مغز یک انسان بالغ که یک میلیون برابر سنگین تر از مورچه است از 100 میلیارد سلول عصبی تشکیل شده است. بنابراین  حشرات ماهیتاَ بدلیل شرایط جسمانی شان نمی توانند خیلی باهوش باشند و برای اداره کلنی شان باید به سیستم های هدایت خودکاری همچون اشتراک یکنواخت غذا متکی باشند. در یک کلنی مورچه هیچ کس برای همه تصمیم گیری نمی کند حتی ملکه.

در مقایسه با مورچه ها که قتل و ترور، زد و خوردهای اتفاقی و جنگ های منظم سازمان یافته کسب و کارشان است، انسان را چیزی جز موجودی آرام و صلح جو نمی توان بشمار آورد.

در ستایش کوسه ها

نگاهی به کوسه ها از کتاب در جستجوی طبیعت از ادوارد ویلسون:

سفره ماهی ها خویشاوندان نزدیک کوسه ها هستند.

ببرکوسه: معروف به سطل زباله دریاست. اغلب در بندرگاه های انباشته از زباله گشت می زند و تقریباً هر چیز که دارای پروتئین جانوری باشد و شاید همه چیز را می خورد. در معده نمونه های صید شده از این کوسه ها، ماهی، چکمه، قوطی، کیسه سیب زمینی، زغال، سگ و حتی بخش هایی از بدن انسان یافت شده است.

کوسه کوتوله خاردار: کوچک ترین کوسه هاست و طول آن حداکثر به 30 سانتی متر می رسد.

نهنگ کوسه: بزرگترین ماهی جهان است. نهنگ کوسه هایی به طول بیش از 18 متر و وزن بیش از 10 تن نیز گزارش شده اند. اما با این جثه بزرگ تهدیدی برای انسان نیستند.

گاو کوسه ها: وزنشان به بیش از 200 کیلو گرم می رسد و تغذیه از انواع کوسه های کوچکتر را ترجیح می دهند.

کوسه سفید بزرگ: با فاصله زیاد بزرگترین ماهی گوشت خوار روی زمین است. طول بدنش به بیش از 6 متر و وزنش بیش از 3 تن است.

کوسه ها بیش از 400 میلیون سال پیش حضور داشته اند و بنابراین از هرچیزی که بتوان انسان نامید بیش از 100 بار قدیمی ترند.

حدود 350 گونه کوسه وجود دارد.

تنوع از رقابت میان اعضای گونه ها می کاهد و امکان می دهد که تعداد بیشتری از گونه ها برای دوره های طولانی با هم زندگی کنند بدون آنکه منقرض شوند.

مار

نگاهی به فصل مار از کتاب در جست و جوی طبیعت از ادوارد ویلسون می کنم. نکات جالب و آموزنده ای داشت.

علوم تجربی و علوم انسانی, زیست شناسی و فرهنگ در پدیده مار به شکل حیرت انگیزی به هم می رسند.

انسان ترسی ذاتی از مار دارد؛ یا اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم ، گرایشی ذاتی به یادگیری سریع و آسان چنین ترسی پس  از پنج سالگی دارد.

حیات از هر نوعی که باشد بی اندازه جالب تر از تقریباً هر نوع ماده بی جانی است که بتوان تصور کرد.

هیچ کس که از عقل سلیم برخوردار باشد یک کپه برگ مرده را به درختی که برگ ها از آن افتاده اند را ترجیح نخواهد داد. اما این چیزی که چنین پیوند نزدیکی میان ما و موجودات زنده برقرار می کند دقیقاً چیست؟

در میان ویژگی های زیست گرایانه شاید عجیب تر از همه ترس و احترام ما نسبت به مار باشد.

البته محدودیت هایی برای فراوانی و تراکم جمعیتی مارها وجود دارد. از آنجا که مارها از قورباغه، موش، مار  و جانوران دیگری در همین طیف اندازه تغذیه می کنند، لزوماً از طعمه هایشان کمیاب ترند.

این ایده که بی زاری از مار در خویشاوندان انسان ذاتی است در پژوهش هایی که درباره مکاک های رزوس همان میمون های قهوه ای درشت جثه هند و کشورهای آسیایی اطراف آن، انجام شده تایید می شود. وقتی افراد بالغ این میمون ماری از هر نوع را می بینند، با واکنش ترس کلی مختص گونه خود به آن عکس العمل نشان می دهند.

عجالتاً فرض کنید که بیزاری از مار دست کم در بعضی انواع نخستی های غیر انسان مبنای وراثتی دارد. احتمالی که بی درنگ به دنبال آن مطرح می شود آن  است که این ویژگی از طریق انتخاب طبیعی، تکامل یافته است. به عبارت دیگر، افرادی که چنین واکنشی را نشان می دهند فرزندان بیشتری از خود بجای می گذارند، در نتیجه گرایش به یادگیری ترس به سرعت در جمعیت انتشار می یابد.

شمپانزه ها تصور می شود با پیش انسان ها نیای مشترکی داشته باشند که همین پنج میلیون سال پیش می زیست. شمپانزه هایی که در آزمایشگاه بزرگ شده اند در حضور مار بیمناک می شوند حتی اگر تجربه قبلی در این مورد نداشته باشند و این واکنش در طول دوره نوجوانی بتدریج مشخص تر می شود. این یک ویژگی جالب است، زیرا انسان نیز کما بیش از همین زنجیره رشد می گذرد. کودکان زیر پنج سال با مشاهده مار هیچ اضطراب خاصی احساس نمی کنند اما با افزاش سن به تدریج محتاط تر می شوند. تنها یکی دو تجربه نا مطبوع می تواند ترسی عمیق و دائمی از مار در کودکان ایجاد کند. این الگو در تکوین فردی انسان اگر بی همتا نباشد، غیر عادی است. سایر ترس های رایج به ویژه از غریبه ها، تاریکی و صداهای بلند پس از هفت سالگی رو به کاهش می گذارند. اما درست برعکس تمایل به پرهیز از مار به تدریج با گذشت زمان قوی تر می شود.

به جز جنوبگان تمام قاره ها مارهای سمی دارند. در مناطق پهناور آسیا و آفریقا نرخ مرگ و میر ناشی از مارگزیدگی 5 نفر در هر 100 هزار نفر در سال یا بیشتر است. رکورد منطقه ای در دست استانی در برمه است جایی که در آن نرخ تلفات به 37 نفر در هر 100 هزار نفر در سال می رسد.

حتی مردم ایرلند که به لطف آخرین یخبندان پلئیستوسن یکی از معدود کشورهای جهان فاقد مار هستند، نمادها و سنت های کلیدی مار را از فرهنگ های اروپایی دیگر وارد کرده و ترس از مار را در فرهنگ و ادبیات خود حفظ کرده اند.

مصریان باستان دست کم 13 خدای مار را می پرستیدند که به امور گوناگون از سلامتی و باروری گرفته تا رویش گیاهان رسیدگی می کردند.

دو مار به هم پیچیده «عصای چاوش» را می سازند، که نخست به عنوان پیام آور خدایان بود، سپس به امان نامه عبور سفیران . پیک ها تبدیل شد و سرانجام به عنوان نشان جهانی حرفه پزشکی به کار رفت( که البته گاهی با عصای آسکلپیوس خدای یونانی پزشکی که تنها یک مار به دور آن پیچیده است اشتباه گرفته می شود).

در جست و جوی طبیعت

 

یکی از کتاب هایی که امسال از نمایشگاه کتاب تهران ( اردیبهشت 1398) خریدم کتاب در جست و جوی طبیعت از ادوارد ویلسون با ترجمه ای عالی از کاوه فیض اللهی بود. فرصتی دست داد تا در لابه لای کارها، شروع به خواندن این کتاب کنم. هنوز تمام نکردم. یک دلیلش این بود که زمان زیادی نتونستم برای خواندن این کتاب بزارم. همچنین به دلیل اینکه خواندن این کتاب به دلیل دافعه ذاتی که هنگام خواندن چنین کتاب های جدیی با آن روبرو می شویم، به کندی پیش می رود. ولی در مجموع وقتی به عقب نگاه می کنم می بینم واقعاً ارزش خواندن را داشته و بقول هلن فیشر نویسنده کتاب آناتومی عشق و جنس اول «احساس می کنم کسی رازهایش را با من در میان گذاشته است». این کتاب در سال 1996 – سال بازنشستگی ویلسون از دانشگاه هاروارد نوشته شده است.

ناتالی انجی یر از مجله ساینس و نویسنده کتاب دلبری دیوها در وصف این کتاب گفته: « جشنواره ای از ایده ها درباره مورچه ها، مارها، کوسه ها و طبیعت انسان متعالی و وحشی و نیاز عمیق ما به وحش»

دیوید کوآمن نویسنده آواز دودو و غول خدا هم در باره این کتاب گفته: « این اثر نشان داده است که چرا ما غیر دانشمندها باید از داشتن صدای او ممنون باشیم».

نقل از کتاب: « ادوارد ویلسون زیست شناس و طبیعی دان 88 ساله آمریکایی یکی از بزرگ ترین نظریه پردازان تکامل در جهان است. او استاد بازنشته دانشگاه هاروارد و برنده جایزه های متعددی[ از جمله دو جایزه پولیتزر] است. دوران کودکی ویلسون در جنوب آمریکا به جمع آوری مارها و حشرات در جنگل ها و مرداب ها تاثیری جاودانه بر کار و زندگی اش داشته است. ویلسون شاید بیش از هر دانشمند دیگری، جانوران را در زیستگاه طبیعی شان زیر نظر گرفته است.

ویلسون مورچه شناس است و بیش از 3 درصد (%3.6) از تنوع مورچه های جهان توسط او توصیف شده است.»

در آینده قسمت هایی از این کتاب را خواهم نوشت.

میلان کوندرا

میلان کوندرا متولد 1929 چکسلواکی که به علت مشکلات سیاسی از سال 1975 ساکن فرانسه و از سال 1981 به تابعیت فرانسه درآمده است. وی آثار جدیدش یعنی از سال 1990 به بعد با رمان جاودانگی را به زبان فرانسوی پدید آورده است.

رمان هویتِ وی در سال 1998 منتشر شده است و یکی از کوتاه ترین رمان های او محسوب می شود. چاپ بیست و سوم این کتاب را اخیراً با ترجمه ای خوب و روان از آقای دکتر پرویز همایون فر خواندم. در پشت جلد کتاب تحسین استاد سیمین دانشور در تجلیل از این کتاب و ترجمه آن نیز قید شده است. با اینکه قسمت هایی از کتاب برایم مبهم بودند ولی ارزش خواندن را داشت.

میلان کوندرا بر این باور است که رمان می تواند انسان را در راه رسیدن به بلوغ و کمال یاری دهد و جهان زندگی را روشنایی بخشد. وی با اشاره به نظر متفکر اتریشی «هرمن بروخ» می گوید: رمانی که جزء ناشناخته ای از هستی را کشف نکند، غیر اخلاقی است. شناخت، یگانه اخلاق رمان است.»

به مناسبت انتشار رمان هویت، وی گفته بود که هر رمان نویس باید از دو فرمان اطاعت کند؛ نخست فقط آن چیزی را بگوید که تاکنون نگفته است؛ دوم آن که همواره در جستجوی شکل و قالبی نو باشد.

کوندرا خواهان آن است که زبانش ساده، دقیق و شفاف باشد و همچنین رمان باید در بخش های تفکرآمیزش، گهگاه به نغمه و ترانه تبدیل شود.

دو شخصیت اصلی داستان خانم شانتال و همسرش آقای ژان مارک هستند. شانتال بعد از فوت فرزند پنج ساله اش مسیر زندگی اش دچار دگرگونی شده از شوهرش جدا شده و با ژان مارک یک زندگی عاشقانه را شروع می کند. تا اینکه روزی شانتال می گوید« مردها دیگر برای دیدن من سر بر نمی گردانند». این گفته احساسی منفی و حسادت آمیز در ژان مارک بر می انگیزد اما در نهایت عشق چیره شده و احساس می کند که شانتال سخن از پیری می گوید و این گفته او ناشی از اندوه پیری است و باید کاری برای وی انجام دهد. بنابراین تصمیم می گیرد که نامه هایی عاشقانه از فردی گمنام خطاب به شانتال بنویسد:« من همچون جاسوسی شما را دنبال می کنم، شما زیبا هستید خیلی زیبا» و این نامه نگاری را چندین روز ادامه می دهد. این نامه ها شانتال را دگرگون می کنند و شور و شوق جوانی را برمی گرداند. این رفتار شانتال، ژان مارک را دچار بدبینی نسبت به  هویت شانتال می کند و احساس می کند که شاید شانتال آن زنی نباشد که دوستش می دارد.

در مقابل هنگامی که شانتال از منشاء نامه ها مطلع می شود رفتار ژان مارک را «جاسوس بازی» می پندارد و نسبت به همسرش دچار بدبینی می شود بنابراین ژان مارک را ترک می کند. در این جا نکته ای که برایم جالب بود چنین بود که حتی در اوج بدبینی، دو طرف هرگز رودررو به پرخاش گری نپرداختند و هنگامی که شانتال تصمیم به ترک ژان مارک می گیرد وانمود می کند که برای ماموریتی اداری به لندن بایستی برود و این درحالی است که ژان مارک واقف به  تصمیم درونی شانتال می باشد. ژان مارک توان دور ماندن از شانتال را ندارد بنابراین در خفا ژان مارک را دنبال می کند تا اینکه چند اتفاق مبهم! در چند مکان مبهم! رخ می دهد و ژان مارک، شانتال را از یک خواب یا رویا خارج می کند.

در پایان رمان شانتال به همسرش می گوید:« دیگر نگاهم را از تو بر نخواهم داشت و بی وقفه به تو نگاه خواهم کرد. وقتی که چشمم پیاپی مژه می زند می ترسم؛ از این می ترسم که در لحظه ای که نگاهم خاموش می شود، ماری، موشی، مرد دیگری جای تو را بگیرد.»

خطای خدمت به خود

می خواستم خلاصه ای از رمان «هویت» از میلان کوندرا را این جا بنویسم اما برای معرفی میلان کوندرا نیاز به اینترنت داشتم و چون این چند روزه اینترنت قطع بود تصمیم گرفتم مجددا به کتاب هنر شفاف اندیشیدن از رولف دوبلی برگردم. 

مطلب امروزم  خطایی به نام " خطای خدمت به خود" است.

وقتی شرکتی سالی موفقیت آمیز را سپری می کند مدیرعامل، مجموعه ای از تصمیم سازی های خود را موثر خواهد دانست از جمله: تلاش خستگی ناپذیر و بکارگیری یک فرهنگ کاری پویا و بسیاری موارد دیگر. اما وقتی که شرکت سالی ناامیدکننده را پشت سر می گذارد آنگاه مدیرعامل شرکت، مجموعه ای از عوامل بیرونی را دخیل خواهد دانست از جمله: مداخله دولتی، بد اقبالی ناشی از نوسان ارز، فعالیت مخرب چینی ها و بسیاری عوامل دیگر. به بیانی کوتاه ما معمولا موفقیت را به خودمان و شکست را به عوامل بیرونی نسبت می دهیم. این همان " خطای خدمت به خود" است.

در دوره تحصیل نیز نمرات عالی خود را ناشی از سعی و تلاش خود می دانستیم و نتایج ضعیف را به بسیاری عوامل بیرونی از جمله سختگیری استاد نسبت می دادیم.

اما امروزه شاید جای نمره را در زندگی، پارامترهای دیگری مانند بازار بورس اشغال کرده باشد. سود را به خود نسبت می دهیم و تراز مالی منفی را فقط ناشی از بازار می دانیم.

ولی چرا ما موفقیت را به مهارت های خود و شکست را به عوامل دیگر نسبت می دهیم. ساده ترین پاسخ شاید این باشد که حس خوبی به ما می دهد و ضرری هم ندارد. چرا که اگر داشت تکامل آن را در طول صدها هزار سال گذشته از میان می برد.

 رولف دوبلی به تجربه خود در این مورد اشاره می کند:

در آپارتمان من پنج دانشجو با هم در یک واحد زندگی می کنند. یکبار تصمیم گرفتم جداگانه از آنها سوال کنم که هر کدام هر چند وقت یکبار زباله ها را بیرون می برند. مجموع جواب این دانشجوها باید 100 درصد می شد ولی رقم شگفت انگیز 320 درصد حاصل شد. هر کدام از آنها نقش خود را بیش از مقدار واقعی بیان کرده بودند.

حال با شناختی که از این خطا بدست آوردیم چگونه می توان خود را از این خطا در امان نگاه داشت. اگر دوستانی داری که حقیقت را بی کم و کاست به تو بگویند بسیار خوش شانس هستی. اگر نه، حداقل یک دشمن که داری. او را به صرف یک قهوه دعوت کن و نظر صادقانه اش را درباره نقاط ضعف و قوت خود جویا باش. مطمئن باش از این کارت همیشه به نیکی یاد خواهی کرد.

اثر هاله ای

قصد دارم باز هم به یک خطای شناختی دیگر از کتاب هنر شفاف اندیشیدن از رولف دوبلی به نام اثر هاله ای اشاره کنم:

«ادوارد لی ثورندایک , روانشناس, برای اولین بار به اثر هاله ای اشاره و آن را کشف کرد و چنین توصیف کرد که یک ویژگی خاصی( مانند زیبایی, سن یا موقعیت اجتماعی) تمام ویژگی های دیگر را تحت الشعاع قرار داده و منجر به برداشتی مثبت یا منفی نسبت به شخص یا شی می گردد. پژوهش های مختلف نشان می دهند که ما بطور ناخودآگاه افراد خوش سیما را موفق , باهوش, راستگو و حتی دوست داشتنی می پنداریم. در مدارس هم گاهی معلمان ناخودآگاه به دانش آموزان زیبارو نمره های بیشتری می دهند.

اثر هاله ای به ابزار مناسبی در تبلیغات نیز تبدیل شده است. این که چه چیزی راجرفدررِ تنیس باز را کارشناس دستگاه قهوه ساز می کند جای بحث دارد و معمولا توجه نمی کنیم که چرا حمایت افراد مشهور از کالایی باید روی ما اثر بگذارد.

اثر هاله ای جلو دیدن خصوصیت های واقعی را می گیرد. برای خنثی کردن این اثر بایستی از ارزش های ظاهری فراتر رفت. ارکسترها در کلاس جهانی با وادار کردن نامزدها به نواختن در پشت صحنه به ویژگی های حقیقی می رسند تا جنسیت, نژاد, سن و ظاهر در تصمیم آنها تاثیری نداشته باشند.»

اندیشه هایی از ملاصدرا

امروز قصد دارم گزیده هایی از اندیشه های ملاصدرا را از کتاب « مردی در تبعید ابدی» بنویسم:

ملاصدرا معتقد بود که هر عشقی اگر برخوردار از طهارت باشد، بخشی از عشق به خداست و عشقی است خدایی. اما عشق به خدا را می توان در مکتبِ عاشقان به خدا یافت و با آن سیراب شد، اما "عشق دیگری" ضرورتی است که از حادثه بر می خیزد نه از اراده به انتخاب.

بشر یا کوچک است و کوچکی پذیرفته  و از وصول به ادراک حقیقت چشم پوشیده، یا بزرگ است آن قدر که بتواند حقیقت را بی واسطه غیر، ادراک کند، و یا کوچک است و می کوشد به جهت ادراک حقیقت بزرگ شود. حالِ اول، حالِ جاهلانِ نا متمایل به رهایی از جهل است؛ حال دوم، حال اولیا است؛ و حال سوم حال بندگان راه حق.

نظر ملا در مورد وحدت وجود: به آنجا می رسیم که زمین خداست، آسمان خداست و انسان خدا؛ زیرا همگی زاده ی اراده ی  مطلق خداوندند و خداوند به غیر خویش اراده نمی کند، زیرا هرچه اراده کند بیرون خود باز نا متناهی بودنش آن بیرون را به درون می آورد و درون و برون را یکی می کند. اگر ماده ای با ماده ی دیگر فرق دارد، فرق در صورت است و مادِّه المواد یکی ست و همه چیز از یک چیز تشکیل شده است.

ای برادر خداوند بی نهایت است و لامکان و بی زمان؛ اما به قدر فهم تو کوچک می شود و به قدر نیاز تو فرود می آید و به قدر آرزوی تو گسترده می شود و به قدر ایمان تو کارگشا می شود و به قدر نخ پیرزنان دوزنده باریک می شود و به قدر دل امیدواران گرم می شود. پدر می شود یتیمان راو برادر می شود محتاجان برادری را. همسر می شود بی همسر ماندگان را. طفل می شود عقیمان را. راه می شود گمشدگان را. نور می شود در تاریکی ماندگان را. شمشیر می شود رزمندگان را. عصا می شود پیران را.... خداوند همه چیز می شود همگان را به شرط اعتقاد به شرط پاکی دل به شرط طهارت روح به شرط پرهیز از معامله با ابلیس.

ملاصدرا بر نظر معلم ثانی- فارابی- انتقاد داشت که ماهیت را مقدم بر وجود می دانست.

 

ملاصدرا خطاب به همسرش:

بانو زمانی که با زمانه خویش نساختی، و با مسند نشینان و امربران ایشان کنار نیامدی، و آنچه را که جاهلان می گویند جاهلانه باز نگفتی، لاجرم به تبعید ابدی روح گرفتار خواهی شد و اگر بر نپذیرفتن پای فشردی آواره ات خواهند کرد، یا به زندانت خواهند انداخت و به دارت خواهند کشید.

بانو ویرانه ایست این جهان. عمر کفاف نمی دهد که آباد کنیم، غیرت رخصت نمی دهد که رها کنیم. اینگونه ویرانه رها کردن نشانه دنائت است و جاهلانه مرمت کردن نشانه رذالت.

بانو خیر اندیش باش که خداوند خیر اندیشان را دوست می دارد حتی اگر به صحت نیندیشند و اسباب وقوع خیر را برای ایشان مقرر می دارد.

بحث محمد جوان با پدر:

• محمد سحر که به نماز می ایستی گهگاه صدایت بیش از اندازه بلند می شود. نمازت را اگر برای خدا می خوانی بدان که او بی صدا هم می شنود و اگر برای همسایگان می خوانی بدان که از نظر ایشان بانکت را هرچه بلند تر کنی کوته بین تری. عبادت کاری است که انسان در خلوت می کند و به زمزمه و یا در دل نه به فریاد.
• پدر رخصت بده نکته ای را هم من به عنوان شاگرد به استاد خویش بگویم. اعتقاد جهان را آباد خواهد کرد و صدای رسای مرد معتقد، صدای اعتقاد است نه عربده ی ریا و اگر حق بود که جملگی عبادات در خلوت و خاموشی انجام گیرد و به زمزمه و در دل، اذان را بر بلندای مناره ها نمی گفتند و اعتبار نماز جمعه ی جماعت صد بار بیش از نماز در خلوت نمی بود و خداوند مقرر نمی داشت که جملگی مسلمانان که حج بر ایشان واجب است در یک روز گرد هم آیند و به فریادی جهان لرزان از گناه و جرم و کفر برائت بجویند. پدر آنگاه که با خداوند دو عالم سخن می گویی با صدای بلند بگو و آنگاه که با خدای خویش رازو نیاز می کنی چنان بگو که اگر روح می گوید جسم نشنود. فرق است میان سخن گفتن با خداوند دو عالم و خداوند دل.
• بچه جان! آیا نامحدود می تواند محدود بیافریند و کمال می تواند خالقِ نقص باشد؟
• این درست است که از کمال، فقط کمال آفریده می شود؛ اما رسیدن به کمال برای انسان، محتاج حرکت از نقطه ایست به نقطه دیگر، و این حرکت نیازمند زمان است. سیب بر شاخه ی درخت بی دخالت انسان کرم می اندازد، می پوسد و می گندد و فرو می افتد و خاک می شود. این شاید نقصی در سیب به حساب آید که کرم انداخته است ولی آیا نقصی در خاک سیب هم هست. حسن و عیب اگر در امور جزئی باشد، متصل به انسانند و اگر در امور کلی متصل به حق. آنچه که ما نقص می بینیم چه بسا که نقص نباشد و اوج نیکویی باشد.

در مجلسی که جهت محک محمد صدر در سن هفده سالگی اش ترتیب داده بودند این گفتگو ها انجام شد:

• آیا آدمی از پی تلاش دائم، بریدن از حق،ترک دنیا، رسیدن به خلوص و غرق در توسل و توکل، به جایگاه حق واصل می شود؟
• به گمان این بنده کمترین حرکت به جانب حق مقدور است اما احاطه بر خداوند مقدور نیست؛ زیرا خداوند زمانی که به آفرینش جهان و انسان پرداخت، هنوز زمان و مکان وجود نداشت. خداوند زمان و مکان را آفرید و همه چیز را درون زمان و مکان جای داد. اینک هرآنچه که در محدوده زمان و مکان است بر بیرون زمان و مکان احاطه ندارد. پس انسان بر خداوند احاطه ندارد و وصل مطلق امکان ندارد اما از آنجا که ذره ی مخلوق، ذره یی از اراده ی خالق را در خویش دارد می توان به این ایمان دست یافت که در نهایت امر و به هنگام رجعت عظمای آخرین، اگر خداوند اراده بفرماید این ذرات پراکنده به مبداء خویش رجوع خواهند کرد.
• پسرجان آیا خداوند که عدل مطلق است عدل خویش را بر جمادی و نامی انسان – جاندار و بی جان-یکسان می بخشد؟
• بنده ی حقیر هیچ گمان نمی برد که در جهانِ ما بی جانی هم موجود باشد. همه چیز را جانی است و حرکتی و شوقی و شوری. شب بخشی از حق را بیان می کند و روز بخشی دیگر را. سنگ و آهن و الماس نیز یقیناً به زبانی تسبیح حق می گویند.
• جوان آیا می توانی فرق میان علم کلام و حکمت را بیان کنی؟
• هیچ علمی آشکار نمی شود مگر به کلام. هیچ اطلاعی ارسال و دریافت نمی شود مگر به کلام. پس علم کلام علم العلوم است و اساس هر معرفی و علم جامع به مسائل الهی و دینی ایت و در جز، علم به سخن است و اعتبار کلمات و بکارگیری آنها. پس حکمت در کل تابعی است از علم کلام و بخشی از آن به شمار می آید و در جزء از آنجا که در حکمت همچون فلسفه، حکما در جستجوی ریشه ی هر چیزی اند و ریشه ها پنهاند، پس حکمت، علم ریشه شناسی است و علمی است نیک ولی بی سرانجام؛ چرا که هیچ سوالی در حکمت به پاسخ قطعی مختوم نمی شود. در نهایت می توان گفت حکمت و فلسفه هردو بهترین دانش اند از جهت ورزیده ساختن ذهن آدمی.

در پی کینه توزی های اطرافیان دربار ملاصدرا متهم به کفر و بدعت می شود در نتیجه جلسه ای پرسش و پاسخ ترتیب داده می شود تا شاه عباس در مورد ملاصدرا تصمیم گیری کند.. از جمله پرسش هایی که از وی در این جلسه انجام شد چنین بود:

• این ملاصدرا می گوید که مردگان در روز قیامت به خوب ترین صورت جسمانی خود ظاهر می شوند. آیا چنین نیست"
• بله عقل خداداد انسان و هدایت کلام حق و حدیث ما را به این سو هدایت می کند که باور کنیم که انسان در روز قیامت در ناب ترین، زیبا ترین و پاک ترین حالتی که در حیات داشته بر پای خیزد.
• حتی گناه کاران و ملحدان؟
• حتی ایشان. عقل سلیم و ایمان به نیکی می گوید که ایشان باید به گونه ای کودکی بر پا ایستند، کودکی معصوم با جامه ای پاک و برکنار از جمیع گناهان. در این حالت البته تمامی اجزاء و دقایق زندگی آنها در اختیار «آگاه مطلق» و «دانای کل» هست و هیچ کس قادر نخواهد بود با معصومیت قیامتی خود، خداوند را بفریبد و خود را از مجازات و آتش دوزخ بِرَهاند.

 

ملاصدرا

به توصیه یکی از دوستان از نمایشگاه کتاب امسال رمان «یک عاشقانه ی آرام» اثری از نویسنده ی فقید نادر ابراهیمی (1315-1387) را خریدم. همچنین به توصیه و اصرار غرفه دار انتشارات روزبهان چاپ نوزدهم کتاب « مردی در تبعید ابدی» از همین نویسنده را نیز خریدم. کتاب « مردی در تبعید ابدی» رمانی ست که بر اساس زندگی ملاصدرا نوشته شده است. فرصتی دست داد که در چند روز اخیر کتاب را خواندم. کتاب خوبی بود با یک متن سنگین و قدیمی. در خوانش این کتاب همانند سایر رمان ها نمی توان سرعت را چاشنی خواندن آن کرد، بلکه باید آرام خواند و حتی برخی پاراگراف ها را باید دوباره خواند. داستان از لحاظ زمانی پیوسته ادامه نمی یابد، و گاه داستان کودکی ملاصدرا و گاه بزرگسالی وی را نقل می کند. همچنین نکته ای که برای من جالب بود این بود که در کل اطلاعاتی که در پایان کتاب حاصل می شود بیش از آنیست که از یک رمان انتظار می رود.

امروز کلیاتی از ماوقع رمان و شرح کلی داستان را نقل می کنم و در زمانی دیگر نکات و اشاراتی که در نظرم نغز آمده اند را اشاره خواهم کرد.

چهار سلطان صفوی، معاصر قهرمان داستان ما - ملاصدرا- بوده اند: شاه طهماسب اول، شاه اسماعیل دوم، شاه محمد خدابنده و شاه عباس اول

-شاه طهماسب اول از 930 تا 984 [ه.ق] فرمانروایی کرد و در سال 962 بخش هایی وسیع از ایران بزرگ را به عثمانی ها واگذار کرد.

طهماسب اول عاشق طلا بوده و بویی از مهربانی نبرده است. کندن پوست مخالفان و سوزاندن مخالفین در قفس های آهنین از اعمال وی بوده است.

طهماسب اول که مُرد اسماعیل دوم بر تخت نشست. عمر پادشاهی وی بیش از یک سال نگردید. شاه اسماعیل دوم در هرزه گی و میخارگی و عیاشی زبانزد بود. بعد از یک سال و نیم از پادشاهی اسماعیل دوم، وی به علت زیاده روی در مصرف تخدیر کننده ها در عشرتکده ای از آن یک دوست از دنیا رفت.

بعد از شاه طهماسب اول، محمد خدابنده به پادشاهی رسید. وی مقر حکومت را از شیراز به قزوین برد تا شاید خجالت اعمال پادشاهان گذشته را احساس نکند. محمد خدابنده از معتادان و بدکاران حرفه ای نبود اما توان فرمانروایی هم نداشت. فرزند جوان او عباس میرزای هجده ساله به سال 996 با کمک عده ای از سربازان قزلباش پدر را به قلعه ی قهقهه که زندانی خوف انگیز بود انداخت و خود بر پادشاهی نشست. شاه عباس از ترس اینکه مبادا خود نیز روزی مسافر زندان قهقهه شود، برادران و پسران خود و همچنین نزدیکان خود را از پای در می آورد و کور کرده و به زندان قهقهه می فرستاد.

ابراهیم قوام شیرازی، پدر محمد در زمان سلطنت خدابنده در شیراز مقام وزارت و مشاورت و حق حکومت بر پاره ای از اقلیم فارس را یافت.ابراهیم قوام شیرازی افکار فرزند را خطرناک می دانست و بارها به وی هشدار می داد و همچنین وی را توصیه به زندگی عادی همانند سایرین می کرد. محمد قوام با رعایت احترامِ پدر، نظرات پدر را رد می کرد و گاهی نیز به وی جواب های تندی می داد. زمانی که خدابنده به سلطنت رسید محمد کودکی پنج ساله بود و هنگام به تخت نشستن شاه عباس 18 ساله، محمد نیز جوانی شانزده ساله بود.

شاه عباس در سال دوم سلطنت به فکر تغییر پایتخت می افتد و برای اینکار قصد سفر به اصفهان و شیراز می کند تا از این بین یکی را به پایتختی انتخاب کند. این خبر به ابراهیم قوام شیرازی می رسد و چونکه در اینگونه سفرها عده ای از حکما و فقها نیز ملازم شاه می باشند وی این خبر را به فرزندش می رساند. این خبر برای فرزندِ تشنه ی دانش بسیار خوش آمد چونکه چه بسا میرمحمد باقر استرآبادی( میرداماد)، میرفندرسکی و شیخ بهاءالدین عاملی(شیخ بهایی) نیز همراه شاه باشند. پدر به فرزند قول می دهد که از این بزرگان خواهد خواست تا دستگیر وی در دانش اندوزی باشند.

در سفر کاروان شاه به شیراز، ابراهیم قوام خود را به شیخ بهاءالدین می رساند و درخواست می کند که وقتی به فرزندش دهد تا سوالاتش را با وی در میان بگذارد. اما شیخ در نهایت ادب قبول نمی کند و توصیه می کند که با توجه به سن اندک محمد قوام، وی مراتب دانش اندوزی را پله پله طی کند.

ابراهیم در نهایت شرمساری به جانب فرزند می رود و ماجرا را برای وی بازگو می کند. محمد پدر را دلجویی می کند و می گوید که ناراحت نباشد، قدردان پدر است و روزی بسیار نزدیک به شیخ نشان خواهد داد که در اشتباه است.

همان شب محمد جوان که در بین بوته های محوطه پنهان شده در فرصتی خود را به شیخ بهاءالدین نشان داده و استعداد نابش را نمایان می کند. شیخ به وی قول می دهد که او را به طلبگی خواهد پذیرفت.

به درخواست سه دانشمند بزرگ شیخ بهاءالدین عاملی, میرداماد و میرفندرسکی و با موافقت شاه عباس لقب صدرالمتالهین به ملاصدرا داده شد.

محمد باقر استر آبادی به علت دامادی خاندان شاه معروف به میرداماد شد.[ البته طی جستجویی که بنده کردم نظر غالب بر این بوده است که لقب میرداماد از پدر ایشان اخذ شده است و آن نیز به سبب ازدواج پدر ایشان با دختر محقق کرکی فقیه مشهور در عهد شاه طهماسب بوده است]

ملاصدرا شیوه ی ناصرخسرو قبادیانی را شناخته است: در محضر فلاسفه و علما چنان سخن بگو که جهت ادراک کلامت کمرشان دوتا شود و در محضر عامه چنان سخن بران که کودکان نیز کلامت را از بَر شوند.

در پی کینه توزی های اطرافیان دربار، ملاصدرا متهم به کفر و بدعت می شود در نتیجه جلسه ای پرسش و پاسخ ترتیب داده می شود تا شاه عباس در مورد ملاصدرا تصمیم گیری کند. در شهر شایعه شده است که این جلسه ایست که شاه تصمیم بر جان ملا خواهد گرفت. سه استاد و یاور ملاصدرا یعنی میرداماد, میرفندرسکی و شیخ بهاءالدین جداگانه به دیدار ملاصدرا رفته و به وی اطمینان می دهند نخواهند گذاشت خطری وی را تهدید کند و بهتر است در این جلسه شرکت کند و پاسخ هایی هوشمند و هدفمند دهد.

در این جلسه شاه عباس به احترام نظرات شیخ عاملی، میرفندرسکی و میرداماد در حق ملاصدرا تخفیف قائل شد و حکم به نفی بلد و تبعید وی داد و تا غروب فردا مهلت داد که شهر را ترک کند. در نتیجه ملا  آواره بیابان شد تا اینکه در روستای کَهَک از توابع قم سکنی گزید و در مدت حضورش در این روستا مهمترین اثر خویش یعنی «اسفارِاربعه» را پدید آورد و روستا را به محل تردد علما و توسعه علم و دانش تبدیل نمود. تا اینکه بعد از چند سال نامه ای از فارس دریافت نمود که در آن ضمن تجلیل فراوان از وی تقاضا شده بود که به دیار خود باز گردد و مدرسه «الله وردی خان» در اختیار وی قرار خواهد گرفت. ملاصدرا دعوت را پذیرفت و عازم شیراز گشت.

اینکه نامه از سوی چه کسی نوشته شده است ابهام وجود دارد و نویسنده نظراتی که نامه را منتسب به «الله وردی خان» حاکم فارس و یا فرزند وی «اَمام قلی خان» نموده اند را رد می نماید.