شفقت در عرفان اسلامی

امشب قد دارم به بخش دیگری از کتاب  « بودیسم و صوفیسم» نوشته دکتر عبدالحمید ضیایی اشاره کنم و نگاهی به شفقت و عشق دیگرخواهانه در عرفان اسلامی و همچنین اشاراتی به معرفت شناسی و نیز نشانه هایی از بودیسم در سرزمین ایران نماییم:

عشق دیگر خواهانه و شفقت در عرفان اسلامی:

آموزه محوری برابری ادیان نخستین بار با تعالیم حسین بن منصور حلاج وارد تصوف شد. هنگامی در حضور او کسی مردی یهودی را سگ خطاب کرد، حلاج به او خرده گرفت و گفت همه ادیان از آن خداست.

ابن عربی مخاطب را وصیّت می کند که خود را مقید به عقیده خاصی مکن تا دیگران را تکفیر نکنی که چون پایبند عقیده مشخصی شدی خیر کثیر را از دست داده ای. خدا در هر زمان و هر مکان موجود است و بر هر چیز قادر. چنین خدایی را یک عقیده ی واحد محدود نخواهد کرد. چکیده عرفان ابن عربی این است که شفقت بر خلق خدا از غیرت در راه خدا ارجمندتر و بایسته‌تر است.

شبلی نیز گفته بود سال ها در پی گفتن یک الحمدلله توبه می کنم! زیرا در بازار بغداد آتش سوزی رخ داد و به دکان من آسیبی نرسید، از این رو الحمدلله گفتم و هنگامی که به من گوشزد شد که این الحمدلله از روی خودخواهی است آگاه شدم و استغفار کردم.

همچنین شبلی انبانی از گندم می خرد و پس از طی مسیری طولانی در می یابد که موری را با خود حمل و سرگشته کرده است و ناراحت می شود.

حتی گناه کاران نیز در منظر عرفا حرمت داشتند. شیخ ابوسعید ابوالخیر در نیشابور به جمعی می رسد که مشغول شراب خواری بودند. شیخ رو به آنها می کند و می گوید آنچنان که در این جهان خوش هستید خداوند در آن جهان نیز خوش دلتان گرداند. آن جماعت در پای شیخ افتادند و توبه کرده و از نیک مردان گشتند.

شیخ احمد رفاعی حتی به سگ و خوک هم سلام می کرد و گاه سگش را چرب می کرد و شستشو می داد.

داستان فیل و کوران از ادبیات هندی به تصوف ایرانی وارد شده است. اصل داستان فیل در میان کوران در مجموعه اودانه ی بودایی نقل شده است. این داستان با تفاوت هایی در جزئیات وارد ادبیات اسلامی شده است و کسانی چون امام محمد غزالی در احیا علوم الدین و کیمیای سعادت، حکیم سنایی در حدیقه الحقیقه، این داستان را نقل کرده اند. معروفترین نقل این داستان آن است که مولوی در دفتر سوم مثنوی آورده است با این تفاوت که به فیل نه در میان کوران بلکه در اتاق تاریک اشاره شده است.

بلخ و بخارا و قندهار بیش از سایر نقاط ایران محل نفوذ بوداییان بوده است. شهر مزار شریف کنونی بازمانده بلخ می باشد. دو مجسمه بودا به ارتفاع 55 و35 متر که داخل صخره های آهکی کنده کاری شده بودند در سال 2001 توسط حکومت طالبان منفجر شدند.

اصل کتاب کلیله و دمنه را ایرانیان در دوره ی ساسانی از هندوستان به ایران آوردند. اصل این کتاب در هندی « پنجه تنتره» بوده است. در متن سانسکریت پنجه تنتره همانند برخی از متون بودایی قطعات نظم نثر در هم آمیخته انشاء شده است

در بسیاری از داستان ها بودا در قالب آهویی ظاهر شده است. در زندگی ابراهیم ادهم نیز آهو نقشی اساسی دارد.

در عرفان خراسانی تولد ثانی تعبیر دیگری از مرگ اختیاری است. موت اختیاری مشتمل بر چهار قسم می باشد:

1. موت احمر: که همان مرگ نفس می باشد.
2.  موت ابیض: تحمل گرسنگی و پرهیز از طعام های رنگارنگ می باشد.
3. موت اسود: تحمل آزار خلق و بردباری در برابر جفای مردم می باشد.
4. موت اخضر: پرهیز از پوشیدن لباس های فاخر می باشد.

 

معرفت شناسی

معرفت شناسی در باب شناخت و معرفت انسان بحث می کند. از مباحث و پرسش های اصلی معرفت شناسی روش و شناخت عالم خارج و حقایق هستی است. از نظر عین القضات همدانی علم حاصل اداراک عقل از عالم طبیعت یا عالم محسوس است و با زبان ارتجاعی قابل بیان شدن است. معرفت در مقابل علم است و تفاوت آن با علم تعبیر ناپذیری آن از طریق زبان عادی است. موضوع معرفت عالم طبیعت نیست بلکه عالم ماوراء طبیعت است. سخن عین القضات با نظریات ویتکنشتاین و کارناپ شباهت بسیار دارد.

هجویری در کشف المحجوب معتقد است: « عقل اگر معرفت زا بود کافرانی که از عقل برخوردارند می بایست عارف باشند و دیوانگان و کودکان که فاقد عقل اند، در جرگه ی اهل ایمان به حساب نیایند.

عرفان به رقم آموزش بسط مدارا و کثرت گرایی با رویکرد افراطی در نقد عقل فلسفی، به ورطه جزم اندیشی افتاده است. مرجعیت شهود عرفانی و ابطال ناپذیری آن و اصرار و ابرام عارفان بر معرفی این شیوه به مثابه ی یگانه ترین و عالی ترین شکل وصول به حقیقت جز جزم اندیشی چه نام دیگری می تواند داشته باشد؟

دیار خراسان از دیر باز سرزمینی فلسفه گریز و شعرخیز بوده است. از امام محمد غزالی، مولوی، عطار و سنایی گرفته تا دکتر علی شریعتی.