تقسیم بندی نویسندگان

در ادامه اشاره به کتاب  « از کتاب» از جناب محمدرضا شعبانعلی می خواهم یک تقسیم بندی اجمالی از نویسندگان غیر داستانی معرفی کنم:

پژوهشگران، دانشمندان و نظریه پردازان

بسیار مهم است که خوانندگان حرفه ای همواره در سبد مطالعات خود سهمی به نویسندگانی اختصاص دهند که نگرش و دانش دست اول را ارائه می دهند در عین حال به علت دشواری هایی که در آثار غالب این نویسندگان وجود دارد بیشتر آثار آنها برای خوانندگان تازه کار آنچنان مناسب نخواهد بود.

در میان همین نویسندگان هستند کسانی که می کوشند زبان خود را به زبان روزمره نزدیک تر کنند از جمله باراباشی که در حوزه علم شبکه صاحب نظر است، ریچارد تیلر که در حوزه اقتصاد رفتاری صاحب نظر است [ برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 2017 ] ، دنیل کانمن نویسنده کتاب تفکر تند، کند و سریع ، سابین هسن فدلر نویسنده آلمانی حوزه فیزیک نظری و اگر نویسندگان یک پله پایین تر را در نظر بگیریم می توان از دن اریلی نام برد.

نویسندگان واسط

نویسندگان این گروه تعداد زیادی کتاب و مقاله درباره یک موضوع می خوانند و گزارشی از مطالعات خود را در قالب یک کتاب منتشر می کنند و کمک می کنند که روایتی ساده تر از کتاب ها و پژوهش های پیچیده و یا کمتر خوانده شده ارائه شود و کمک می کنند جریان علم و اطلاعات برقرار باشد. بیشتر نویسندگان کتاب های پرفروش را می توان در این دسته قرار داد از جمله آدام گرانت  و چارلز دوهیک. البته همه نویسندگان این دسته در یک سطح کار نمی کنند از جمله می توان به جیمز گلیک  اشاره کرد او خواننده ای خوب ، دقیق و حرفه است و قلم شیوایی دارد. دو کتاب او نظریه اطلاعات و آشوب می تواند برای خوانندگان غیر متخصص منابعی مفید و آموزنده باشند. به عنوان مثالی دیگر می توان به نیر ایال نویسنده کتاب قلاب اشاره کرد. در این دسته نویسندگان ضعیف تری هم هستند که در آثارشان آنقدر ساده سازی می کنند که متنشان علیرغم جذاب بودن ، غیر دقیق می باشد.  این نویسندگان بیشتر به شواهد مثبت توجه می کنند و از اشاره به تحقیقاتی که ادعایشان را تضعیف کنند خودداری می کنند. ملکوم گلدول، رولف دوبلی و دنیل پینک از این جمله نویسندگان می باشند. نیر ایال در کتاب مدیریت توجه در این گروه ضعیف تر قرار گرفته است.

وبلاگ نویسانی که نویسنده شده اند

کتاب های این نویسندگان معمولاً راحت و به سرعت خوانده می شوند و مطالعه آنها با فشار ذهنی چندانی همراه نیست. از جمله نویسندگان این گروه می توان به مارک منسون، ست گادین و تیم فریس اشاره کرد.

شفقت در عرفان اسلامی

امشب قد دارم به بخش دیگری از کتاب  « بودیسم و صوفیسم» نوشته دکتر عبدالحمید ضیایی اشاره کنم و نگاهی به شفقت و عشق دیگرخواهانه در عرفان اسلامی و همچنین اشاراتی به معرفت شناسی و نیز نشانه هایی از بودیسم در سرزمین ایران نماییم:

عشق دیگر خواهانه و شفقت در عرفان اسلامی:

آموزه محوری برابری ادیان نخستین بار با تعالیم حسین بن منصور حلاج وارد تصوف شد. هنگامی در حضور او کسی مردی یهودی را سگ خطاب کرد، حلاج به او خرده گرفت و گفت همه ادیان از آن خداست.

ابن عربی مخاطب را وصیّت می کند که خود را مقید به عقیده خاصی مکن تا دیگران را تکفیر نکنی که چون پایبند عقیده مشخصی شدی خیر کثیر را از دست داده ای. خدا در هر زمان و هر مکان موجود است و بر هر چیز قادر. چنین خدایی را یک عقیده ی واحد محدود نخواهد کرد. چکیده عرفان ابن عربی این است که شفقت بر خلق خدا از غیرت در راه خدا ارجمندتر و بایسته‌تر است.

شبلی نیز گفته بود سال ها در پی گفتن یک الحمدلله توبه می کنم! زیرا در بازار بغداد آتش سوزی رخ داد و به دکان من آسیبی نرسید، از این رو الحمدلله گفتم و هنگامی که به من گوشزد شد که این الحمدلله از روی خودخواهی است آگاه شدم و استغفار کردم.

همچنین شبلی انبانی از گندم می خرد و پس از طی مسیری طولانی در می یابد که موری را با خود حمل و سرگشته کرده است و ناراحت می شود.

حتی گناه کاران نیز در منظر عرفا حرمت داشتند. شیخ ابوسعید ابوالخیر در نیشابور به جمعی می رسد که مشغول شراب خواری بودند. شیخ رو به آنها می کند و می گوید آنچنان که در این جهان خوش هستید خداوند در آن جهان نیز خوش دلتان گرداند. آن جماعت در پای شیخ افتادند و توبه کرده و از نیک مردان گشتند.

شیخ احمد رفاعی حتی به سگ و خوک هم سلام می کرد و گاه سگش را چرب می کرد و شستشو می داد.

داستان فیل و کوران از ادبیات هندی به تصوف ایرانی وارد شده است. اصل داستان فیل در میان کوران در مجموعه اودانه ی بودایی نقل شده است. این داستان با تفاوت هایی در جزئیات وارد ادبیات اسلامی شده است و کسانی چون امام محمد غزالی در احیا علوم الدین و کیمیای سعادت، حکیم سنایی در حدیقه الحقیقه، این داستان را نقل کرده اند. معروفترین نقل این داستان آن است که مولوی در دفتر سوم مثنوی آورده است با این تفاوت که به فیل نه در میان کوران بلکه در اتاق تاریک اشاره شده است.

بلخ و بخارا و قندهار بیش از سایر نقاط ایران محل نفوذ بوداییان بوده است. شهر مزار شریف کنونی بازمانده بلخ می باشد. دو مجسمه بودا به ارتفاع 55 و35 متر که داخل صخره های آهکی کنده کاری شده بودند در سال 2001 توسط حکومت طالبان منفجر شدند.

اصل کتاب کلیله و دمنه را ایرانیان در دوره ی ساسانی از هندوستان به ایران آوردند. اصل این کتاب در هندی « پنجه تنتره» بوده است. در متن سانسکریت پنجه تنتره همانند برخی از متون بودایی قطعات نظم نثر در هم آمیخته انشاء شده است

در بسیاری از داستان ها بودا در قالب آهویی ظاهر شده است. در زندگی ابراهیم ادهم نیز آهو نقشی اساسی دارد.

در عرفان خراسانی تولد ثانی تعبیر دیگری از مرگ اختیاری است. موت اختیاری مشتمل بر چهار قسم می باشد:

1. موت احمر: که همان مرگ نفس می باشد.
2.  موت ابیض: تحمل گرسنگی و پرهیز از طعام های رنگارنگ می باشد.
3. موت اسود: تحمل آزار خلق و بردباری در برابر جفای مردم می باشد.
4. موت اخضر: پرهیز از پوشیدن لباس های فاخر می باشد.

 

معرفت شناسی

معرفت شناسی در باب شناخت و معرفت انسان بحث می کند. از مباحث و پرسش های اصلی معرفت شناسی روش و شناخت عالم خارج و حقایق هستی است. از نظر عین القضات همدانی علم حاصل اداراک عقل از عالم طبیعت یا عالم محسوس است و با زبان ارتجاعی قابل بیان شدن است. معرفت در مقابل علم است و تفاوت آن با علم تعبیر ناپذیری آن از طریق زبان عادی است. موضوع معرفت عالم طبیعت نیست بلکه عالم ماوراء طبیعت است. سخن عین القضات با نظریات ویتکنشتاین و کارناپ شباهت بسیار دارد.

هجویری در کشف المحجوب معتقد است: « عقل اگر معرفت زا بود کافرانی که از عقل برخوردارند می بایست عارف باشند و دیوانگان و کودکان که فاقد عقل اند، در جرگه ی اهل ایمان به حساب نیایند.

عرفان به رقم آموزش بسط مدارا و کثرت گرایی با رویکرد افراطی در نقد عقل فلسفی، به ورطه جزم اندیشی افتاده است. مرجعیت شهود عرفانی و ابطال ناپذیری آن و اصرار و ابرام عارفان بر معرفی این شیوه به مثابه ی یگانه ترین و عالی ترین شکل وصول به حقیقت جز جزم اندیشی چه نام دیگری می تواند داشته باشد؟

دیار خراسان از دیر باز سرزمینی فلسفه گریز و شعرخیز بوده است. از امام محمد غزالی، مولوی، عطار و سنایی گرفته تا دکتر علی شریعتی.

چرا کتاب نمی خوانیم؟

امشب قد دارم به بخش دیگری از کتاب  « از کتاب»  اشاره کنم که علت اینکه کتاب نمی خوانیم را مورد بررسی قرار می دهد:

چرا کتاب نمی خوانیم؟

به تجربه افراد زیادی را دیده ام که می گویند من دوست دارم کتاب بخوانم اما کتاب خواندن مرا خسته می کند و وقت خواندن کتاب خوابم می برد. و یا اینکه من مدتی کتاب می خوانده ام اما اکنون دیگر همتش را ندارم. وقتی به کتاب خانه این افراد نگاه می کنید متوجه می شوید که ماجرا چیست. آنها کتاب های ضعیفی خوانده اند که نباید می خواندند. هر روز در بسیاری از نقاط دنیا کتاب هایی فروخته می شوند که هرگز ارزش خواندن ندارند. برداشت من این است که از هر ده کتاب غیر داستانی که روی میزها و پشت ویترین هاست شاید هشت یا نه مورد هرگز نباید چاپ می شد.

جمله مشهوری وجود دارد که برخی می گویند که هر کتاب ارزش یک بار خواندن را دارد. اگر کمی به این جمله فکر کنیم به نادرست بودن آن پی خواهیم برد چرا که با وجود منابع محدود- اعم از وقت، پول، توجه و تمرکز- مسلماً نمی توان این گزاره را درست دانست. صاحب نظران بسیاری بر این نکته تاکید دارند که اگر کتاب مناسب در زمان مناسب در اختیار انسان ها قرار بگیرد می تواند آنها را به خوانندگانی در تمام طول زندگی تبدیل کند. نا مناسب بودن کتاب حداقل دو مصداق دارد: بسیار پایین تر و یا بسیار بالاتر از سطح شخص

همه به راحتی می توانیم تشخیص دهیم که کتابی بیش از حد ساده است اما شاید نتوان به سادگی دشوار بودن یک کتاب را تشخیص داد. اگر کتابی پیش روی شماست که بعضی قسمت های آن را حتی دو یا سه بار می خوانید کاملا متوجه نمی شوید و تصور می کنید که شخص دیگری باید محتوی آن را برایتان توضیح دهد، کتاب نادرستی را انتخاب کرده اید.

یکی از علت های بی میلی ما به کتاب خوانی این است که تصور می کنیم اگر می خواهیم به عنوان فردی کتاب خوان شناخته شویم حتماً باید بسیاری از کتاب های معروف و شناخته شده را خوانده باشیم.

یکی از تصورات نادرست درباره کتاب خوانی این است که اگر خواندن کتابی را شروع کردیم حتماً باید تا انتها خواندن آن را ادامه دهیم. منطقی این است که هر جا که به این نتیجه رسیدیم که کتاب برای ما مفید نیست خواندن آن را رها کنیم. حتی اگر در فصل 11 کتاب 12 فصلی به این نتیجه رسیدید که کتاب برایتان مفید نیست خواندن آن را رها کنید.

قاعده شخصی من در مطالعه کتاب های غیر داستانی این است که اگر در فصلی از کتاب مرا با خود همراه نکرد یک فصل دیگر هم به نویسنده فرصت می دهم چرا که ممکن است نویسنده در آن فصل ضعیف عمل کرده باشد. آن فصل را ناتمام رها کرده و به فصل دیگر می روم اگر باز هم نویسنده نتوانست با من همراه شود آنگاه کتاب را ناتمام رها می کنم.

اینکه بگوییم مطالعه همیشه لذت بخش است بیشتر به افسانه شبیه است تا واقعیت. کتاب خوانی هم مانند هر کار دیگری می تواند لحظات دشوار داشته باشد. گاهی لازم است کتاب هایی را بخوانیم که دوست نداریم. حتی عاشقان کتاب هم می توانند نویسنده ای که منظورش را صریح بیان نمی کند نفرین کنند و در مطالعه برخی از کتاب ها لحظه شماری کنند که کتاب به پایان برسد. موضوع مهم این است که سعی کنیم تا زمانی که در آغاز راه هستیم سعی کنیم از چنین تجربه هایی پرهیز کنیم.

چقدر در برابر نویسنده تسلیم شویم؟

آیا در کتاب خوانی باید تسلیم نویسنده باشیم یا باید ذهن نقاد خود را فعال نگه داریم؟ در دو سوی این طیف دو رفتار تسلیم مطلق و نگاه نقادانه افراطی وجود دارد که هر دو نا کارآمدند. کتاب ها گاو صندوقی از شمش طلا نیستند که تمام جملات آن حکیمانه باشند بلکه بهتر است که آنها را معادن طلا بدانیم که رگه هایی از نکات و آموزه های ارزشمند در میان حجم بزرگ تری از نکات کم ارزش و بعضاً نادرست پنهان شده اند. شیرین ترین روش خواندن کتاب غرق شدن در کتاب و غوطه وری در دریای ذهن نویسنده است. ساموئل کولریج قاعده طلایی  خود را در خواندن کتاب چنین بیان می کند: « تا زمانی که از نادانی نویسنده مطمئن نشده اید، فرض کنید خودتان از فهم حرف های او ناتوانید».

تصوف و عرفان

 

امشب قد دارم به بخش دیگری از کتاب  « بودیسم و صوفیسم» نوشته دکتر عبدالحمید ضیایی اشاره کنم و نگاهی به نظرات گوناگون در زمینه منشا عرفان و تصوف در ایران و همچنین تاثیر عرفان ایرانی از مکاتب دیگر نماییم:

نفوذ بودیسم در عرفان خراسانی:

پس از تاسیس سلسله موریا در هند و در زمان پادشاهی آشوکا آیین بودا به تدریج مناطقی از کابل، قندهار، کشمیر و خراسان بزرگ را فرا گرفت. قاضی ساعد اندلسی معتقد است که ایرانیان پیش از ظهور زرتشت بر مذهب بودا بوده اند. در متون چینی به گزارشی بر می خوریم درباره ایرانیانی که کیش بودا را در مرزهای چین رواج دادند. از دیگر آیین های معاصر این دوره مذهب مانی است . به احتمال زیاد مانی برخی از باورهای خود از قبیل پرهیز از کشتن جانوران، سیاحت، بی خانمانی و اعتقاد به تناسخ را از بوداییان اخذ کرده است. مانی پیامبر ایرانی کیش خود را تحت تاثیر مستقیم کیش بودایی عرضه کرده است. پس از اسلام تعلیمات آیین بودایی در تصوف ایرانی متبلور شد. در روزگار بنی امیه و سپس خلفای عباسی بوداییان جزء اهل ذمه قرار گرفتند. آزار و اذیتی که آغاز شده بود دیری نپایید و بوداییان اجازه یافتند که معابد تخریب شده را بازسازی کنند.

اثرات سنت های ایرانی بر بودیسم

بنا بر پاره ای از گزارش ها سنت های ایرانی از جمله آیین های زرتشتی، زروانی، مانویت و میتراپرستی را باید در زمره منابع اثر بخش در الهیات و اسطوره سازی مهایانا قلمداد گرد.

شهاب الدین سهرودی معتقد بود که موسس اصلی فلسفه اشراق/ حکمت خسروانی، زرتشت، پیامبر بزرگ ایرانی است. وی زرتشت ، هرمس و افلاطون را سه نیای روحانی خود می داند.

سعید نفیسی معتقد است فلسفه های یونانی، یهودی و نصاری بطور غیر مستقیم و از طریق دین مانی بر تصوف ایران اثر گذاشته اند.

میترائیسم ( مهرپرستی):

میترا ریشه ایرانی دارد با این همه این دین در خارج از ایران شکل گرفت و در سراسر امپراتوری روم گسترش یافت. این دین مقارن با استقرار آیین زرتشت در ایران رونق گرفت. این دین را آریایی ها به ایران و هند بردند. مهرپرستان معتقدند که خدای مهر یک بار بصورت انسانی در غاری ظهور کرد و شبانانی که آنجا بودند به وی ایمان آوردند. آنگاه خدای مهر گاو نری را کشت و خون آن را بر روی زمین افشاند. هرجا که قطره ای از خون افتاد سرسبز و بارور شد.

مقام هفتم والاترین مقام برای یک سالک میترایی بوده است که این مقام را پتر یا پدر می نامیدند. پدران در واقع عالیترین مقام را در آیین میترایی داشتند و همین لقب را عیسویان از مراسم میترایی اخذ کرده اند. مقام پیر در تصوف و عرفان بایستی الگویی از مقام پتر در آیین میترایی باشد. در کیش میترایی مقام هفتم مقام عقاب بود که نهایی ترین مرحله ی ارتقای میترایی بود. وقتی به عرفان می نگریم به خصوص در منطق الطیر متوجه می شویم که سیمرغ نهایی ترین مدارج صوفیه به شمار می رود.

برخی از عرفای مسلمان به اتهام زندقه و مانویت تکفیر و کشته شدند از جمله شهاب الدین سهروردی و منصور حلاج. زندیقی صفت منتسب به اتباع مذهب مانوی، مزدکی و بطور عام ملحدان و بی باوران بوده است.

 

 

فرضیات هفتگانه در باب منشا تصوف:

1. ریشه یونانی: جمعی از محققان معتقدند که تصوف از فلسفه نوافلاطونی اسکندریه سرچشمه گرفته است و معتقدند مفاهیمی نظیر زندان بودن تن برای روح، معرفت نا ممکن به حقیقت عالی از طریق فکرت عقلی و لزوم اشراق و جذبه جملگی از حکمت و فلسفه یونانی به تصوف و عرفان اسلامی سرایت کرده است. اسطوره شناس بزرگ دکتر ژاله آموزگار معتقد است آنچه که در آثار نو افلاطونیان می بینیم که بعدها بر عرفان اسلامی اثر گذاشته است، بازتولید تاثیرات آیین زرتشتی بر اندیشه های متفکران یونان باستان است. جالب اینکه برای دادن ارزش به هر نوشته در زمینه کیمیاگری، اختر شناسی و ستاره شناسی آن را به زرتشت نسبت می دادند.
2. منشاء عیسوی: عراق، شام، مصر از مراکز رهبانیت مسیحی بوده است و صوفیان بزرگی از جمله ذوالنون مصری، ابوهاشم دارانی، ابوهاشم صوفی و ابراهیم ادهم در این سرزمین ها می زیسته اند و ارتباط با افراد مسیحی در تربیت زاهدانه و صوفیانه نمی توانسته بی تاثیر باشد. نیکلسون ریاضت های عارفان مسلمان از جمله روزه سکوت را برگرفته از مسیحیت می داند. ابوریحان بیرونی ریشه کلمه صوفی را مأخوذ از سوف یونانی به معنای حکمت و دانایی دانسته است.
3. ریشه قرآنی: عده ای محققان تصوف را زاییده ی مکتب اسلام و تعلیمات قرآن دانسته اند از جمله لویی ماسینیون شرق شناس و اسلام شناس فرانسوی و ایلیا پتروشفسکی خاورشناس روس اشاره کرد.
4. منشا بودایی و برهمایی: عده ای معتقد به تاثیر افکار و آرای برهمایی و بودایی در پیدایش تصوف موثر بوده است و آرای هندوان و مذاهب برهمنان را مخصوصا بر سخنان منصور حلاج، بایزید بسطامی و جنید بغدادی موثر دانسته اند. چله نشینی، ریاضت صوفیانه و اعتکاف چهل روزه عرفا در کوه یا مکانی مقدس را برخاسته از کمال عدد چهل در مجموعه اوپانیشاد است. فون کریمر خرقه پوشیدن، ذکر و به کار بردن تسبیح برای شمردن را مأخوذ از هند می داند.
5. تصوف عکس‌العمل فکر آریایی در مقابل نفوذ و سلطه اسلام عربی بوده است. موافقان این عقیده می گویند پس از آنکه ایرانیان در جنگ های قادسیه و نهاوند از لشکریان عرب شکست خوردند برای حفظ جان زیر بار دیانت اسلام رفتند و لذا تصوف به نوعی تجلی و ظهور روح ایرانی بر چهره مذهب اسلام است. سعید نفیسی تصوف ایران را از عرفان عراق، بین النهرین، مغرب متمایز دانسته است و آن را حکمتی به کل آریایی دانسته است.
6. استقلال وجودی: برخی احتمال داده اند که تصوف خود بخود و بطور مستقل در ممالک اسلامی به وجود آمده است و ارتباط و بستگی به جایی ندارد.

 

 

تعریف کتاب و فواید کتاب

امروز قصد دارم به بخش دیگری از کتاب « از کتاب» اشاره کنم که در ابتدا تعریف‌های رایج از واژه کتاب را ارائه می دهد و سپس به فواید عمده کتاب خوانی اشاره می کند.

تعریف کتاب

یونسکو در سال 1964 چنین تعریفی برای کتاب ارائه داد: هر چیزی که کاغذی باشد، به صورت دوره ای چاپ نشود و بدون محاسبه جلد حداقل 49 صفحه داشته باشد کتاب تعریف می شود.

تعریفی که آقای شعبانعلی از کتاب ارائه می دهند: نوشته ای کاغذی یا دیجیتالی که فرد یا افرادی حقیقی یا حقوقی آن را تولید کرده باشند  و توسط ناشر یا بدون ناشر رسمی عرضه شده باشد. کتاب باید به عنوان همراه ، فرصت تجربه سفری هدایت شده را برای خواننده فراهم آورد.

برخی مقالات تاکید کرده اند که ویژگی کتاب این است که خواننده بتواند در آن غرق شود و مطالعه عمیق را تجربه کند.

مطابق برخی برآوردها می شود گفت که میزان دی اکسید کربنی که برای چاپ، صحافی، حمل و نقل و تحویل یک کتاب تولید می شود بین دو تا سه کیلوگرم است.

در تحقیقات متعددی ادعا شده است که مطالعه اغلب کتاب های غیر اجباری می تواند درآمد ما را در طول زندگی افزایش دهد اما در اینجا باید توجه شود که این رابطه علیّ بوده است یا همبستگی

طبیعتاً هیچ کس نمی‌تواند تضمین کند که مطالعه و کتاب خوانی ، حتماً و قطعاً می تواند طبقه اجتماعی مان را ارتقا دهد . اما به گمانم اگر مطالعه و کتاب خوانی و یادگیری، هوشمندانه و هدفمند انجام شود، شانس ما را به طور چشمگیری افزایش می دهد.

فواید عمده ای که می توان از کتاب خوانی متصور شد :

کتاب درمانی

اگر بخواهیم کسی را جریان ساز کتاب درمانی در قرن 21 بدانیم، احتمالا نیل فرود انتخاب خواهد شد. فرود بر این باور بود که بسیاری از بیمارانی که وضعیت حاد ندارند نباید برای چند قرض ضد افسردگی یا چند جلسه روان درمانی ماه ها و بلکه سال ها در نوبت بمانند.

فرود به بیماران توصیه می کرد کتاب های خاصی را بخوانند که به باور او حال بیماران را بهتر می کرد. موفقیت وی به قدری شد که دولت وقت تصمیم گرفت که این برنامه را در مقیاس بزرگ تری اجرا کند و روان درمان گران همگی اجازه یافتند که در نسخه های درمانی خود کتاب‌هایی را هم تجویز کنند.

البته هنوز زود است که بطور قطعی و مستدل در باره اثر کتاب خوانی حرف بزنیم چرا که اثر کتاب خوانی بسته به اینکه در مورد چه کسی و در چه وضعیت و موقعیتی حرف می زنیم و او چه کتابی می خواند و حال وی چگونه و با چه ابزاری و تحت چه شرایطی سنجش می شود متفاوت خواهد بود. اما در کل اعتبار گزارش ها و پژوهش ها به حدی است که علیرغم همه ابهام ها و پیچیدگی ها بتوان بهبود حال روحی را در زمره مزایای کتاب خوانی برشمرد.

گسترش دایره واژگان

ابوالحسن نجفی ، زبان شناس و مترجم برجسته، گفته است که بر اساس پژوهشی که در فرهنگستان زبان و ادب فارسی انجام شده است مطبوعات ایران تمامی مطالب علمی، ادبی، هنری، داستانی و غیر داستانی خود را فقط با 700 کلمه بیان می کنند. می شود گفت که دایره واژگان ما ، یعنی تمام کلماتی که می فهمیم و معنایشان را می دانیم در حد چند ده هزار کلمه است که از آن بین چند صد یا چند هزار کلمه را به کار می بریم و آن ها دایره واژگان فعال را تشکیل می دهند. نمی توان کاری را تصور کرد که به اندازه کتاب خوانی بر گسترش دایره واژگان ما موثر باشد.

تاثیر بر فن بیان و سخنوری

همه کسانی که تجربه سخنرانی دارند می دانند که یکی از مشکلات اصلی در سخنرانی استرس است.

یکی از رایجترین تعریف های استرس را لازاروس و فولکمن مطرح کرده اند که هنوز هم در کتاب ها و مقالات روز دنیا دیده می شوند. آن ها مهمترین عامل تعیین کننده میزان استرس را کمبود منابع می دانند. خواندن می‌تواند تسلط کلامی را در حرف زدن افزایش دهد یعنی کمک کند با صرف منابع کمتر ، کلمه ها و جمله بندی و استراتژی بیان را انتخاب کنیم.

 

نگاهی گذرا به آموزه های بودا

قصد دارم نگاهی دیگر به کتاب « بودیسم و صوفیسم» نوشته دکتر عبدالحمید ضیایی اشاره کنم و نگاهی گذرا به برخی آموزه های بودا کنیم:

آموزش های بودا مانند همه آموزگاران عهد کهن شفاهی بود. اطلاعات امروز ما درباره بودا عمدتا بر پایه کتاب تری پیتاکا ( سه آموزه استوار) است که گفته می شود شامل گزارش های نزدیک ترین حلقه شاگردان او از نظراتش است. تری پیتاکا به زبان پالی است و به عنوان کتاب قانون مکتب جنوبی آیین بودایی یعنی هینایانا محسوب می شود. همچنین به نام قانون تراوادا نیز می شناسند.

کتب مقدس مکتب شمالی یعنی مهایانا به زبان سانسکریت حفظ شده اند.

فرقه هینایانا امروزه در سیلان، برمه و سیام رواج دارد و پیروان فرقه ماهایانا امروزه در تبت و چین و ژاپن زندگی می کنند.

آیین هندوییسم را نمی توان نظامی دینی به معنای متعارف آن دانست. کتب مقدس این آیین عبارتند از :

1. وداها: کهن ترین مکتوبات دینی جهان هستند و زمان پیدایش آن را بین 1200 تا 5000 سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده شده است.
2. اوپانیشادها: نخستین ترجمه آن به زبان فارسی به دستور داراشکوه فرزند شاهنشاه شاه جهان در سال 1656 صورت گرفت. اروپا از طریق همین ترجمه فارسی به عظمت آن پی برد. سپس دانشمندی به نام دوبرون آن را به لاتین ترجمه کرد. همین ترجمه وقتی به دست شوپنهاور فیلسوف آلمانی رسید چنان وی را تحت تاثیر قرار داد که اوپانیشاد را راه گشا و راهنمای اندیشه بشری در عصر جدید دانست.
3. گیتا: اگر وداها را مقدس ترین متن دینی نزد برهمنان و روحانیون بدانیم و اوپانیشاد را مهمترین متن نزد حکیمان و فیلسوفان بدانیم، برای قاطبه مردم هند مهمترین کتاب مقدس گیتا است. اگر ملاک نفوذ و تاثیر همگانی باشد بدون تردید گیتا کتاب مقدس اصلی هندوهاست.

دهرمه: در قاموس های بودایی معانی زیر برای دهرمه ذکر شده است: معیار، درستی، قانون، آیین، عنصر شیء، پدیده، واقعیت, عدالت, تعالیم بودایی و حقیقت غایی. در آیین هندو والاترین شکل دهرمه انجام تکلیف به خاطر نفس تکلیف است نه به خاطر پاداش.

فیلسوفان بودایی به راه میانه اعتقاد و ایمان دارند  و آن راهی است که در امور نفسانی بین زهد و برخورداری واقع می گردد. بودا در نخستین وعظ خود می گوید: « از این دو افراط و تفریط باید دوری ورزند.... یکی زندگی این دنیاست که لذت و خوشی در بر دارد و غیر حقیقی است، دیگری راه ریاضت است... که ناهموار است و غیر حقیقی... کامل( بودا) از هر دوی اینها دوری جسته و راهی که بین این دوست را در پیش گرفته » راهبان بودایی توجهی به ریاضت های برهمنان هندویی نداشته و گاه به تمسخر آن پرداخته اند.

درباره آموزه های بودا باید گفت که رنج ( دوکهه) کلیدی ترین مفهوم این آیین است. از منظر دقیق فلسفی باید بین درد و رنج تفاوت قایل شد. برای این تفکیک نظر جان هیک راه گشاست. وی معتقد است که درد متعلق به ساحت جسمانی است که با سیستم عصبی مرتبط است و حیوانات نیز بدان دچار می شوند اما رنج متعلق به ساحت روحانی یا فراروانی فرد است و نقطه مقابل آن لذت است. همین که انسان ها از ناپایندگی شادی آگاه اند خود منبعی از غصه و رنج را فراهم می آورد. در واقع ماهیت ناپایدار شادی خود عامل رنج است.

شخص رها یافته از رنج تبدیل به بی مرگ می شود و به حالت خاموشی کامل یا نیروانا می رسند. در کیش ماهایانا بی مرگ ها به دلیل مهر ورزی به تمام موجودات سعی می کنند به بقیه نیز برای رسیدن به بیداری یاری برسانند. بی مرگ های هینایانا چنین نیستند و به صورت فردی به قلمروی بیداری ها می روند. در ماهایانا یا چرخ بزرگ بودیسم مورد پذیرش آنها انسان های بیشتری را به نیروانا می رساند

آموزش های بودا درباره ی رنج و چگونگی رهایی از آن در چهار حقیقت شریف متبلور شده است:

1. نخستین حقیقت این است که بیماری و رنج ( دوکهه) به راستی و عملاً وجود دارد. همه تجربه های زندگی ما حتی تجربه های شادی در لفافه هایی از درد و اندوه پیچیده شده اند.
2. دومین حقیقت شریف اشاره به علل بروز رنج می کند. علت منشا بروز رنج، « تان ها» ( تشنگی) است.
3. سومین حقیقت شریف این است که برای علاج رنج واقعاً راهی وجود دارد. یعنی بیماری رنج واقعاً علاج پذیر است.
4. چهارمین حقیقت شریف طریقتی است که به انقطاع رنج می انجامد. این حقیقت در بردارنده نسخه و دارو است و آن را معمولاً به نام طریقت هشت خوان شریف می نامند.

راه های هشت گانه عبارتند از: فهم درست، فکر درست، سخن درست، عمل درست معاش درست، تلاش درست، توجه درست، تمرکز درست

گستره و مدت زندگی فرد از طریق زنجیره های زادمرگ از  بی نهایت در گذشته تا بی نهایت در آینده بدون هیچ وقفه ای ادامه می یابد( سمساره)، مگر اینکه در این اثنا نجات و رهایی حاصل آید. مجموع این فرآیند بازتولد و تکرار سمساره نام دارد. سمساره ماهیتی جز بی ثباتی و تدویر ندارد و جهانی است در تقابل با نیروانا که وضعیتی ثابت و جاودانه دارد. حقیقت نیروانا همانا معرفتی درخشان است که سالک در طی آن به روشن شدگی ( بودهی) می رسد و بودا می شود.

عموم بوداییان این آموزه را در کنار چهار حقیقت عالی و راه های هشت گانه عالی، تعلیم بنیانی آیین بودا دانسته اند.

مطابق آموزه های بودا حتی یک واقعیت از زندگی من نیست که توسط زندگی پیشین من مقدر نشده باشد. این چیزی است که کارما نامیده می شود. ما تا ابد در حال بافتن کارمای خود هستیم و هنگامی که می میریم موجود دیگری که وارث آن کارماست متولد می شود. یکی از مریدان شوپنهاور که شیفته ی آیین بودا بود داستان آشنایی خود با یک گدای نابینایی در هند را نقل می کند که گدا معتقد بوده است « اگر من نابینا به دنیا آمده ام دلیل آن گناهانی است که در زندگی پیشینم مرتکب شده ام، نابینا بودن من عادلانه است». گاندی با ساختن بیمارستان مخالف بود . می گفت بیمارستان و امور خیریه صرفاً ادای دِین را به تعویق می اندازد. اگر دیگران رنج می برند باید ببرند تا تاوان گناهی را بپردازند. اگر به آنان کمک شود بازپرداخت دِین آنها به تعویق می افتد!!

محمد رضا شعبانعلی

استاد محمدرضا شعبانعلی ( البته می دانم که ترجیح ایشان بر این است که بدون لقب و با ضمیر مفرد و حتی با نام کوچک خطاب شوند) کسی است که در روند مطالعه و کتاب خوانی من بی اغراق بیشترین تاثیر را داشته است. مدت ها است که پیگیر روز نوشته هایش هستم و گاهی هم سری به سایت وزین متمم می زنم. همیشه پیگیر مطالب و فایل های صوتی اش هستم. وقتی مطلع شدم کتاب « از کتاب» به نویسندگی او چاپ شده است بدون درنگ دو نسخه از این کتاب را سفارش داده و خریدم و با اشتیاق خواندم و لذت بردم و شهریور امسال به اتمام رساندم.

این کتاب نگاهی موشکافانه به مقوله کتاب و کتاب خوانی دارد. یک نکته بسیار جالب برایم این بود که در جاهای مختلفی از کتاب با اینکه به نکته ای از کتابی یا مقاله ای در تایید اثر کتاب خوانی اشاره می کند اما با وسواس خاصی جنبه های دیگر آن نظر را هم مورد کنکاش قرار می دهد گویی که به نمایندگی از کسی که مخالف آن نظر است ابراز نظر می کند.

اصلا شروع کتاب در دیباچه با این گفته ویرجینیا وولف همراه است که « بهترین توصیه ای که می توان در زمینه کتاب خوانی به یک نفر کرد این است که هیچ توصیه ای را نپذیرد» !!!  نظری به ظاهر کاملاً مخالف ماهیت وجودی این کتاب.

در جایی از کتاب اشاره می کند که:« در تحقیقات متعددی ادعا شده است که مطالعه اغلب کتاب های غیر اجباری می تواند درآمد ما را در طول زندگی افزایش دهد » نکته ای بسیار مستعد موج سواری برای بسیاری از نویسندگان اما در کمال حیرت در ادامه وصف این موضوع اشاره می کند که: « ممکن است در این تحقیقات رابطه علی با رابطه همبستگی اشتباه گرفته شود» و یا اینکه « اگر خواندن کتاب درآمد فردی را در اتریش یا آلمان زیاد کند آیا در مورد ایران هم صدق خواهد کرد یا نه» !!!

در جایی دیگر به یک نکته تاریخی اشاره می کند: « بر سردر کتابخانه شهر تبای در یونان نوشته شده بود: شفاخانه جان.» نکته ای بسیار مهم و نادر در تایید نظر نویسنده و فلسفه کتاب از اعماق تاریخ. اما باز هم مخالف جریان آب شنا می کند و می گوید:« البته شاید این موضوع مربوط به این باشد که نویسندگان غربی ریشه تاریخی هر چیز را به یونان باستان نسبت می دهند.»!!!

در جایی دیگر از نیل فرود به عنوان یکی از پیشگامان کتاب درمانی اشاره می کند ولی به این نکته هم اشاره می کند که:« البته هنوز زود است که بطور قطعی و مستدل در باره اثر کتاب خوانی حرف بزنیم»!!!

به نظر من وجود همچین نویسندگان و اندیشمندانی همانند در و مرواریدی در انبوه صدف های موجود در دریا می باشند.

بودا و بودایی

امروز قصد دارم به بخش هایی دیگر از کتاب « بودیسم و صوفیسم» نوشته دکتر عبدالحمید ضیایی اشاره کنم

برخی محققان بودا را آدم ابوالبشر خوانده اند و جزیره سرندیپ( سریلانکا) را که معبد دندان بوداست مهبط آدم شمرده اند و قدم گاه بودا را قدم گاه آدم خوانده اند. عده ای نیز وی را با الیاس و خضر تطبیق داده اند. دکتر سید حسین نصر بودا را منتسب به ذوالکفل دانسته است.  و برخی سوگند به انجیر در سوره تین را اشاره به درخت انجیری می دانند که بودا زیر آن به اشراق رسیده است. عده ای نیز وی را هرمس که به قولی همان ادریس است یکی دانسته اند.

عده ای نیز بودا را موسس مذهب صابئین دانسته اند. عده ای نیز بودا را در کنار مانی و مزدک جزو پیامبران دروغین یاد کرده اند.

اولین کسی که بطور خاص از تاثیر سنت های هندی بر عرفان اسلامی سخن رانده « فون کرمر»  است که در مقاله ای در سال 1888 آداب مستتر در عرفان اسلامی را به کل برگرفته از سنن هندو دانسته است.

« گلدزیهر» به شباهت های بسیار بین ابراهیم ادهم و بودا اشاره کرده است و داستان ابراهیم ادهم را کاملاً برگرفته از زندگی بودا دانسته است.

نیکلسون معتقد است عرفان اسلامی ریشه در سنت اسلامی و قرآن دارد و حتی اگر اسلام به طرز معجزه آسایی در سرزمینی به دور از مجاورت فرهنگ های دیگر می بود باز از دل آن عرفان پدید می آمد اما از دیگر سو معتقد است عرفان اسلامی و تصوف در حوزه مسائل اجتماعی متاثر و وامدار از رهبانیت بودایی است. اما دکتر زرین کوب معتقد است که این دو در اساس با یکدیگر متفاوت هستند.

هم اکنون بودیسم با سرعتی چشمگیر در حال گسترش در آمریکا و  اروپا می باشد. از مهمترین دلایل گرایش غربیان به بودیسم می توان به عوامل زیر اشاره کرد: فرد گرایی و عدم تاکید بر عبادت جمعی، مسکوت بودن امر الوهی، نیاز به صلح، آرامش و معنویت و تعامل با محیط زیست

از نظر کثیری از محققان ادیان ابراهیمی نمی توان آیین بودا را دین نامید زیرا این آیین امور ماوراءالطبیعی و غیر مادی را بر نمی تابد و ماده را تنها موجود ازلی و ابدی می داند که خالقی نداشته است و به مراسم آیینی یا پرستش مابعدالطبیعه و خداشناسی توجهی ندارد.

بودایی ها خود را به این نام نمی شناسند. بودایی ها خود را پیرو درمه می دانند. درمه در واقع حقیقت است همان حقیقتی که وقتی بودا به مقام بودهی یا همان اشراق رسید آن را دریافت.

تاریخچه آیین بودا دو هزار و پانصد سال قبل در بنارس آغاز می شود و آن زمانی است که شاهزاده ای نپالی به نام سیذارتا یاگوتاما، بودا می گردد یعنی بیدار می شود و اشراق می یابد. او پس از تربیتی شاهانه ، زندگی خانوادگی را رها کرد و زیر نظر مربیان معنوی متعددی تربیت یافت. او همچنان راه خود را می جست. مدتی به خود آزاری پرداخت و آن را هم کنار گذاشت و سرانجام در زیر یک درخت در جایی که اکنون به بودگیا شهرت دارد، به یافت معنوی رسید.

 

بودیسم و صوفیسم

اخیراً کتاب « بودیسم و صوفیسم» با عنوان فرعی « بررسی شباهت ها و پیوندهای آیین بودا و تصوف ایرانی» نوشته دکتر عبدالحمید ضیایی از انتشارات هزاره ققنوس خواندم. کتابی بسیار سودمند در زمینه آشنایی با آیین بودایی و همچنین ارتباط متقابل عرفان اسلامی با سایر ادیان و مکاتب. این کتاب برگرفته از رساله دکتری مولف در زمینه عرفان تطبیقی بوده است. در ادامه به قسمت هایی از این کتاب اشاره می کنم:

اصل نیم قدم: طبق این اصل نباید آنچنان آرمانی بیاندیشیم و از جامعه فاصله بگیریم که به آنان به دیده تحقیر بنگریم و نه آنکه خود را در جامعه حل کنیم. کافی است هم قدمی خود را با آنان حفظ کنیم اما همیشه اندکی به اندازه نیم قدم از آنان پیش تر باشیم و این همان چیزی است که بودا از آن به « شیوه پنهان» نام می برد.

به عقیده استاد ملکیان مشهورترین معنی قابل فهم از عرفان عبارت است از : حقیقت نهایی در باب عالم واقع را نه از طربق تجارب متعارف می توان یافت، نه با عقل بلکه به آن فقط به مدد تجربه عرفانی یا شهود عرفانی غیر عقلی می توان راه یافت.

علیرغم وجود تفاوت هایی بین عرفان و تصوف و تلاش عرفان پژوهان جهت تفکیک این دو اصطلاح ولی نگارنده معتقد است مرزبندی جدی و دقیقی بین تصوف و عرفان وجود ندارد. گفته شده که عرفان به جنبه فرهنگی و علمی اهل شهود و کشف اطلاق می شود و تصوف به جنبه اجتماعی آنان. از سوی دیگر در منازعات درون فرقه ای ، تصوف جریانی انحرافی تلقی شده است. نقد مشی و منش صوفیان به قلم عارفان و شاعران نیز مزید بر علت است.

صوفیه به برخی مناسک ( از قبیل خرقه، خانقاه، مرید مرادی، رقص سما، خلوت گزینی و چله نشینی) روی آورده و آن را مستحسنات نامیده است. مخالفان این مناسک را بدعت نامیده اند. عزالدین کاشانی با تقسیم بدعت به مزموم و محمود استحسانات صوفیه را بدعت محمود نامیده است.

به گفته برتلس ایران به مرکزیت خراسان و خراسان به مرکزیت نیشابور مهد تصوف بوده است. برخی از مورخان موسس مکتب تصوف را ابراهیم ادهم و برخی بایزید بسطامی دانسته اند. در ضمن پی ریزی مکتب عرفانی بغداد به رهبری جنید بغدادی بوده است.

قاطبه اهل تصوف فارسی زبان اند و از قرن پنجم به بعد زبان فارسی زبان رایج بسیاری از آثار عرفانی می گردد.

در توضیح تفاوت بین عرفان خراسانی با عرفان ابن عربی بیان دکتر شفیعی کدکنی قابل تامل است: « عرفان نگاه هنری به دین است با این تفاوت که در عرفان خراسان دینی که هم دنیا را دارد و هم آخرت را و در عرفان ابن عربی دینی که فقط عالم غیب را مدنظر دارد و از دنیای مردم به کل غافل است.»

تقسیم بندی کلی ادوار ادبیات فارسی

اکنون قصد دارم به بخش آخر از کتاب « ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما«  اثر استاد شفیعی کدکنی اشاره کنم که نگاهی اجمالی به ادبیات فارسی داشته است:

در کل ادبیات فارسی را می توان به چند دوره تقسیم کرد:

• سه قرن اول اسلامی: بر روی هم نخستین نمونه های ادبیات فارسی که به صورت مکتوب باقی مانده است به قرون اولیه اسلامی بر می گردد.
• دوره سامانی و غزنویان بزرگ: این دوره تا نیمه اول قرن پنجم ه.ق را شامل می شود و شاعرانی چون رودکی، شهید بلخی، فردوسی، کسائی مروزی، منوچهری، فرخی سیستانی و عنصری در این دوره بوده اند. روحیه گویندگان این دوره عموماً شاد است.
• دوره سلاجقه و خوارزمشاهیان: در این دوره نخستین نمونه های برجسته شعر صوفیانه را در آثار شاعرانی از جمله سنایی غزنوی و عطار می بینیم. شعر عطار بالاترین مرحله شعر عرفانی در این دوره است. از شاعران برجسته دیگر این دوره می توان به ناصرخسرو ( که با گسستن از دربارهای سلاطین شعر خود را در زمینه عقاید دینی و اجتماعی خویش سرود.) ، خیام( که سکه رباعی را برای همیشه به نام خویش کرده است) ، انوری ابیوردی ( که استقلال غزل در این دوره در آثار وی پدید آمد) ، خاقانی شروانی و نظامی گنجوی نام برد. در میان نویسندگان نثر فارسی نیز می توان به ابوالفضل بیهقی و نصراله منشی اشاره کرد. نثر استوار و متین بیهقی در تاریخ مسعودی( تاریخ بیهقی) چنان قوی است که در دوره های بعد نویسنده ای که بتواند همطراز وی باشد نمی توان یافت.
• دوره ایلخانان مغول: از اواسط قرن هفتم آغاز می شود و تا نیمه اول قرن هشتم ه.ق. ادامه می یابد. دوره آشوب و خونریزی است. شعر عرفانی در این دوره در آثار جلال الدین رومی به اوج می رسد. همچنین سعدی چهره استثنایی دیگر این دوره است. همچنین می توان به امیرخسرو دهلوی در هندوستان اشاره کرد
• دوره تیموری: در دوره تیموری تا صفویه قلمرو زبان فارسی در هند و آسیای صغیر و سراسر ایران توسعه یافته است. پس از این دوره هیچگاه قلمرو زبان فارسی به این گستردگی نبوده است. در هند دربارها مشوق زبان و ادبیات فارسی هستند. چهره استثنایی این دوره حافظ می باشد. در اواخر این دوره همچنین جامی را داریم. چهره برجسته دیگر این دوره عبید زاکانی است. نبوغ او در عالم طنز و هجوسرایی مقام او را در صفحات تاریخ ادب فارسی بی نظیر کرده است. تا روزگار معاصر نوسینده و شاعری نداریم که در این راه تا این حد از کمال رسیده باشد.
• دوره صفوی و قسمتی از عهد زندیه: سبک هندی در این دوره در سراسر قلمرو زبان فارسی رواج یافته است. در اوایل این عهد فغانی شیرازی راه و رسم تازه ای نشان می دهد  و شاعران روزگار او و بعد همگی از طرز خاص فغانی پیروی می کنند. در اغلب تذکره ها در شرح حال بسیاری از شاعران می خوانیم که « وی تتبع دیوان فغانی می کند.». اگر از حافظ که چهره ای استثنایی بود بگذریم روی هم رفته شاعران دوره صفوی آثار خواندنی تری نسبت به دوره تیموری عرضه کرده اند. چهره برجسته دیگر این دوره وحشی بافقی است. زبان شعر وی با معاصرانش اندکی متفاوت است.  نوع تازه ای از شعر فارسی که در این دوره باب شد مراثی مذهبی بود و سراینده معروف این گونه شعر محتشم کاشانی می باشد.
• دوره زندیه و قسمتی از عهد قاجاریه: در میان شاعران این دوره هیچ چهره برجسته ای که جنبه آفرینندگی داشته باشد نداریم. از جمله شاعران این دوره می توان به هاتف اصفهانی، فروغی بسطامی، قاآنی اشاره کرد.
• دوره مشروطیت: از بزرگان این دوره می توان به ملک الشعرا، پروین اعتصامی، ایرج میرزا نام برد. بهار که در شیوه شاعران قدیم استادی بی مانند و یگانه بود و در کار قصیده سرایی سرآمد همه سرایندگان عصر خویش است و ناقدان ادب او را در شمار چند چکامه سرای درجه اول زبان فارسی در تمام طول تاریخ ادب فارسی به شمار آورده اند. پروین اعتصامی نیز یادآور شاعران قرن پنجم و ششم به ویژه ناصرخسرو می باشد و شعری به تاریخ ادب پارسی ارائه کرد که تا آن روز بی سابقه بود. ایرج میرزا نیز روانی گفتارش در میان گویندگان چند قرن اخیر بی سابقه بوده است.
• دوره معاصر: دوره ای که از سال 1320 آغاز می شود. در نثر این دوره آثار صادق هدایت از تازگی بسیار برخوردار بوده است. نیما یوشیج نیز در عروض فارسی تجدید نظر می کند و مسیر شعر فارسی را در جریانی قرار می دهد که هر روز بر وسعت و کمال آن افزوده می شود. او قافیه را به عنوان یک زینت و یک عنصر موثر در موسیقی شعر پذیرفته است ولی تکرار پی در پی قافیه ها را در پایان هر شعر لازم نمی داند.